Esaretin Bedeli – Shawshank Redemption İNCELEME

Shawshank Redemption – Esaretin Bedeli incelemesi ile karşınızdayız.

Shawshank Redemption İncelemesi

The Shawshank Redemption bana göre hapishane hayatı ve sistemi üzerinden insan ilişkilerini sosyolojik yapıda inceleyen, ”New Deal” sistemine göndemeli mesajlar içeren ve insanın neleri başarıp başaramayacağını gözler önüne seren bir yapım. Stephen King’in “Rita Hayworth and Shawshank Redemption” adlı hikayesinden esinlenen filme geçmeden önce bazı önemli noktalara değinmek istiyorum çünkü filmde eleştirilen ve sistemin tiye alındığı noktalar, Dünya’nın sosyo-ekonomik tarihi ile pozitif olarak bağlantılı.

Öncelikle yukarıda belirttiğim ”New Deal” sistemi nedir? ekonomide salt liberalizmin zararlı etkilerinden kurtulabilmek için yeterli oranlarda devletçi ekonomik otoritenin gerekliliğini öngören, yeni anlaşma, yeni düzen anlamlarına gelen ifade. oyun kartlarının yeniden dağıtılması bağlamında kullanılır. Yani oyuna yeniden başlıyoruz temalı devlet mottosudur. Amerika’daki 1929 buhranı sonrasında ekonominin yeniden düzenlenmesi bu ifade ile karşılanmıştır. Bu ekonomik planın temel amacı işsiz insanlara istihdam sağlama, sosyal güvenliği arttırma ve toplumun sosyo-ekonomik yapısını denge halinde tutmaktır. Peki ”New Deal” bu filmin neresinde? Bütün bu bilgilere bakacak olursak; The Shawshank Redemption, birbiriyle bağlantılı birçok farklı nokta ve eleştiri göze çarpıyor.

Bunlardan en net şekilde ifade edilmeye çalışanı ise kanaatimce hapishanenin ta kendisi. Mekansal-Determinizmin temel kaynağı insan-mekan ilişkisi ve bunun getirdiği pozitif yahut negatif sonuçlardır. Bu iklim olur, yer şekilleri olur, yapı-bina olur yani en genel mana ile çevre/mekan, kültürün ve insanın biçimlenmesinde önemli rol oynadığını savunan düşüncedir ve bana kalırsa yönetmen Frank Darabont bu filmde bu mantıktan haraketle yarattığı eleştirel Dünyayı filmde mekan olarak hapishane olarak yaratmıştır. Mekan olarak hapishanenin filmde zamanla bağlantısı bana göre mahkumların en aktif olduğu ve kendileri için bir şeyler yaptığı hapishane hiyerarşisinde yükselmek için çalıştıkları ”tenefüs” vaktidir ki o da amerikada ki çalışma saatiyle eş tutulmuş, mesaj olarak çalışma insanı yüceltir altmesajı verilmiştir.

Hapishane demek farklı bir dünya demektir. Kaidenin farklı olduğu, yapısı kapalı kapılar ardında kalan apayrı bir dünya. Kontrol sahibi olanların idareci, mahkumların ise yönetilen olduğu dünyada her ne kadar devlet tarafından konulmuş kaideler varsa olsa da denetleme yetersizliğinden kaynaklı olarak bu kurallar sertleştirilebilir, esnetilebilir yahut göz ardı edilebilir. Shawsank Redemption da bir hapishane olarak kuralların olması gerektiği gibi uygulanmadığı, bir düzenin ve hiyerarşinin bulunduğu bir yapı. Bu hiyerarşik düzen temelinde yöneten ve yönetilen olarak ikiye ayrılsa da alt yapılarıyla daha komplike bir hale geliyor.

Müdürün fil kulesinin en üstünde bulunduğu ve herkesi yönettiği grupta, onu bir altında baş gardiyan ve altındaki çalışanlar izliyor. Onlar da kendi aralarında sertlikleri, tecrübeleri ve tahammüllerine göre sıralanıyor. Diğer bir grup olan paryalar yani yönetilenlerde ise durum daha farklı. Kimse bulunduğu yere biri tarafından getirilmiyor, aynı koşullar altındaki mahkumlar kendi konumlarını kendileri elde ediyor. Örneklendirirsek mahkumların isteklerini karşılayan, “dış” dünyayla bağlantılı olanlar piramidin üstünde yer alırken, hapishane koşulları için hiçbir işe yaramayanlar ve bir yarara etkisi olmayanlar en altta, tam anlamıyla birer köle yahut parya olarak yaşamlarını devam ettiriyor.

Bir başkalık yaratabilen –ki bu başkalık çoğu zaman üstlerinin işini hallederek onların işine yaramak– ise bu sıralamada işe yararlılıkları sürdüğü müddetçe üst insanlarla muhattap oldukları için yer edinebiliyor. Bu sistemin  filmdeki işleyiş halinden  temel anlamda anlatmaya başlarsak, hapishaneye geldiğinde bir parya olan Andy, bankacılıkla ve de devletin finansal para-politikalarıyla ilgili bilgisini kullanıp yararlı olmaya başladığında kendine özel bir yer ediyor. Dışardaki dünyada da yaşayan yani fil kulesi misali üzerindeki sınıfta herkesin ihtiyaç duyduğu Andy karakteri, yararlılığı sayesinde hapishanede diğer hiçbir mahkumun sahip olamadığı bir konumda, hiç kimsenin sahip olmadığı şanslar içinde hapishane yaşantısını devam ettiriyor. Ve Andy, hapishane hiyerarşisinin yönetilen bölümünde en üst tarafında.

Bir yandan Red karakteri, mahkûmlar ile istediği her şeyi sağlayan bir adam rolünde olduğu için de saygınlık sahibi. İçeride bulunan mahkumlara sağladıklarının yanı sıra gardiyanlara -üstün rollere- sağlamış olduğu yardımlarla da kendini sağlama almayı başarmıştı Red. Kurduğu ilişkiler yoluyla kendi hayatını ve arkadaşlarınınkini kolaylaştırmayı da ihmal etmiyor. The Shawshank Redemption’ın bir diğer önem sahibi karakteri Müdür Norton ise; sahip olduğu güç ve kurallarının kendisinin koymasından dolayı kendisine sağlanan fırsatları kullanmakta. Bana kalır ise Norton karakteri yöneticiliğin getirdiği avantajları bir süre ego tatmini için kullansa da Sistemin kendine sunduğu özgürlükten fazlasıyla faydalanan Müdür Norton, bu noktada Andy’e de kimi ayrıcalıklar sunarak onu baskı kullanmadan köleleştiriyor.

Ezicilikten aldığı hazzın onu kör ettiğini farkederek durumların değiştiği noktada  iyi niyetinin su istimal edilmesi karşısında elindeki gücü ezici bir şekilde kullanarak, hiyerarşik düzenin neresinde olduğunu hatırlatıyor. Filmin temasını, hapishanedeki düzenin dinamiklerini ve bilhassa da hikayenin geçtiği dönemi dikkate alırsak yaşanılanlar ve değişen durumlar biraz daha ilgi çekici hale geliyor. Hapishane ilk görüşte bir ortaçağ havasını yansıtıyor. Zengin birinin malikanesi gibi görülenden çok daha  fazlasıyla geniş topraklara yerleşilmiş bir bölge olarak öncelikle feodalite sistemini akla getiriyor. Aynı derebeylikte de yapıldığı gibi dışarıda farklı içeride farklı düstur var ve bu düsturları işleyen kişi Müdür Norton.

Ancak bunun dışında, içinde bulundukları zamansal koşullardan dolayı farklı faktörde hikayede kendini gösteriyor. Bu küçük detayların içine biraz daha girecek olursak, hapishanede sarkastik bir toplumsal anlaşma var. Salt  komünizm olarak bakarsak hapishane ortamında her birey hapishanenin yararına çalışıyor. Hepsi de o dünyanın bir parçası, hepsi de o dünyada bir çalışan yani o dünyaya ait olmak için o dünya yararına çalışman gerektiği net bir alt mesaj. Gardiyan görevlileri düzeni sağlamaya çalışırken ve toplumun refah seviyesini korurken /Andy ve Kız Kardeşleri arasındaki gibi) geriye kalan oluşum da iş yaparak faydasını sağlıyor. Yani hapishanede emeğe dayalı bir sistem olduğunu söyleyebiliriz. Ancak buna karşın zamanla, yani Andy’nin finansal alandaki meziyetleri anlaşıldığı zaman işler değişiyor ve kapalı kapılar arkasında kendine zar zor yeten bu topluluk zamanla dış dünyaya açılmaya ve çekişme ortamına müdahil olmaya başlıyor.

Bu dış dünyaya açılma planı daha sonrasında Andy tarafından yok edilse de yine de toplumsal sistemde bazı değişikler oluyor. Bu abartılmış eleştiri üzerinden de ele alacaksak Stephen King, bir bakımdan Amerikan sisteminin, Sovyet sistemine üstün çıkacağı yorumu yapılabilir. Baktığınızda Kapitalizme yakın Liberalizm sistemiyle işleyen Amerika, salt Komünizme sahip SSCB çok alt bir geçiş evresi gördüğünü gözler önüne seriyor. Burada güçlü olanın kontrolü ele alıp güçsüz olanı yok etmesini dikkate alırsak da King’in bir Amerikan taraftarı olduğu ve Amerikanın sosyo-ekonomik yapısına dalkavukluk yaptığını söyleyebiliriz. Ayrıca Afişinde yer alan “korktukça tutsak, umut ettikçe özgürsünüz.” sözü Komünizmi korku, Umudu ise Kapitalizm ile denk tuttuğunu, SSCB’nin Kapitalizm sisteminin aslında korku diktasına dayanan bir sistem olduğunu vurguladığını düşündürtmektedir.

Ayrıca ilginç detaylardan biri de; Andy kazdığı tüneli gizlemek için Rita Hayworth, Marilyn Monroe ve Raquel Welch’in posterlerini kullanmıştı. Rita Hayworth isminin romanda da adı geçmesinin nedeni, kaçış yolunu bulduğu sahnede duvarında asılı olan posterin Hayworth’a ait olmasıydı.Posterin üzerinde duvara kazınmış olan MOTHER yazısı altında gizli bir mesaj barındırıyor. Andy’nin özgür kalması ikinci doğumu olarak kurgulanarak, rahimden çıkmak olarak değil posterin altında yer alan tünelden kaçarak rahime geri dönmek manasında alt metni aktarılmıştı. Filmin genel portesi ”İnanç, Umut ve Başkaldırı” üzerine dizayn edilmiştir. Hatta Bir Pesimistin Gözyaşları albümünde yer alan bir skit olarak şu sahne yer almıştır;

-Müzik buradaydı yani içimde. Müziğin güzelliği budur. Bunu sizden alamazlar..
+Hiç müzik için böyle şeyler hissetmemiş miydiniz?
-Unutmamak için ona ihtiyacınız var. Unutmamak için.. Senin olan bir şey.
–Sen neyden söz ediyorsun?
+Umut…

Bu sahne aslında filmin genel portresini ve dinamiklerini özetleyen bir sahne olsa da filmin özeti diyeceğimiz asıl sahne İnancı temsil eden İncil, İncili tutan Norton’un sözleri;”kurtuluş incilin içinde saklıdır..” olması  ve Başkaldırıyı temsil eden, İncilin bir bölümü olan ”Eksodos” yani çıkış manalı bu ayette, Andy’nin hapishaneden kaçması için tüneli açmasını sağlayan çekici incilin içine koyarken bu ayetten delerek koymuştur. Ve bana göre filmin tüm portesi bu 2 sahnede seyircinin önüne serilmiştir.